Chorągiew Zamku w Zawieprzycach Atanazego Miączyńskiego

Zawieprzyce od XIV wieku były własnością Zawieprzyckich, którzy w pierwszej połowie XVI wieku wznieśli tu trójkondygnacjowy zamek na planie prostokąta. Na narożach od tyłu znajdowały się dwa czworoboczne alkierze, które flankowały elewację.

 

W 1599 roku zamek przeszedł na własność Adaukta Ciecierskiego, a w 1611 roku - Firlejów. Od 1662 roku był własnością Józefa Gorajskiego, a od 1671 - Atanazego Miączyńskiego, który w roku 1674 rozpoczął przebudowę zamku na pałac. Przebudowa trwała do 1679 roku, prowadzona była pod kierunkiem architekta Tylmana z Gameren. Obok zamku wzniesiona została kaplica oraz oficyna i lamus.

 

W 1794 roku przeszedł na własność Morskich, a później Ostrowskich. W 1838 roku został spalony. Ruiny w połowie XX wieku zostały zabezpieczone. Obecnie z murów zamkowych pozostało niewiele.

 

Malownicze ruiny to pozostałość po potężnym założeniu pałacowo-parkowym.

          Pierwsze wzmianki o zamku obronnym, położonym na nadwieprzańskim wzgórzu, pochodzą z XVI wieku. Na zlecenie kolejnego właściciela Zawieprzyc, Atanazego Miączyńskiego, wojewody wołyńskiego, wybudowano w tym miejscu w latach 1674 - 1679 (prawdopodobnie na podbudowie dawnego zamku) okazały, barokowy pałac. Zaprojektował go Tylman z Gameren, jeden z najwybitniejszych architektów doby baroku w Polsce, w służbie królewskiej.

Z XIX-wiecznych opisów i rycin wyłania się regularny plan dwupiętrowej budowli, z zaakcentowaną osią budynku i pomieszczeniami bocznymi rozmieszczonymi symetrycznie. Z prostopadłościennej bryły wyodrębniony był szeroki ryzalit środkowy w elewacji frontowej i dwa wąskie ryzality od strony rzeki. Pomiędzy tymi ostatnimi – arkadowa loggia z kolumnadą, nad nią taras z tralkową balustradą. Otwarty krużganek to – jak pisze Mieczysław Kurzątkowski – ulubiony motyw Tylmana, taki też zastosował on m.in. w pałacu Krasińskich w Warszawie. W czasie, gdy powstawał pałac, od strony wschodniej założono na płaskowyżu regularny ogród spacerowy, z alejami obsadzonymi wysmukłymi topolami włoskimi.

Po 1818 (aż do 1945) pałac był własnością Ostrowskich, w tym czasie jego teren został otoczony wysokim murem z arkadami i bramą wjazdową. Wtedy też zbudowano klasycystyczną oranżerię a parkowi nadano cechy romantyczne. Od 1838, kiedy pałac spłonął, zarządca majątku (właściciele rzadko tu przebywali) mieszkał w wybudowanym obok na dziedzińcu dworku. W latach 1862 - 1911 Zawieprzyce dzierżawili Skłodowscy, jako pierwszy Ksawery, stryjeczny brat Józefa Skłodowskiego (dziadka Marii, późniejszej uczonej i noblistki), który pod koniec życia tu mieszkał a pochowany został w Kijanach. Po II wojnie światowej majątek przejął Skarb Państwa.

Bryła pałacu to dziś ruina. Z całego założenia ocalała m.in. brama wjazdowa, stajnia wbudowana w ogrodzenie i lamus z początku XVII wieku, współczesny zamkowi obronnemu (ma grube mury, kolebkowe sklepienie wnętrz i oskarpowane narożniki). Jak pisze Mieczysław Kseniak – w uszeregowaniu budynków wchodzących w skład całego założenia brak jest osi kompozycyjnej, bo powstawały one w różnym czasie. Obrazuje to ewolucję funkcji tej siedziby – od zamku obronnego, przez rezydencję pałacową, aż po folwark.

Romantyczna sceneria pałacowych ruin posłużyła za tło XIX-wiecznej powieści Zawieprzyce autorstwa Aleksandra Bronikowskiego.

Kalendarium:

1531 – pierwsze wzmianki o wsi z regimentarza poborowego: „Spiczyn i Zawieprzyce w parafii Bystrzyca z ogólną liczbą 6 łan kmiecych, a jednocześnie w parafii Nowogród(później przeniesionej do Kijan) podano dział Wągleńskiego w Zawieprzycach (3 łany kmiece)”

1545 – istnieje tutaj siedziba rodu Zawieprzskich herbu Janina

1599 – Zawieprzyce zakupił Adankt Ciecierski z Ciecierzyna - chorąży drohicki

1611 – dobra nabył Jan Firlej - kasztelan wojnicki

1649 – Zofia Katarzyna, z Dąbrowicy Firlejówna, z pierwszego męża Adamowa Noskowska, podkomorzyna Lubelska, z drugiego Brochowska, "wypuszcza Zawieprzyce, jako pani oprawna tych dóbr na lat trzy Stanisławowi Ciecierskiemu.”

1662 – Anna Noskowska siostra Mikołaja Firleja sprzedaje dobra Zawieprzyce wraz z Wólką Zawieprzycką Józefowi Gorajskiemu, staroście lubelskiemu

1671 – Józef na Ruchniku Górajski odstępuje Zawieprzyce rotmistrzowi Atanazemu Miączyńskiemu 

1672 – przejeżdżający przez te okolice Urlyk Verdum notuje w swoim pamiętniku: „Potem (z Łęczny) do Kijanów pięć ćwierci mili. Jest to wielki zamek, ciężko zbudowany przy nim mała wieś z kościołem.”

1674 – 1679 – według planów Tylmana z Gameren na miejscu starego zamku został wybudowany  wspaniały pałac barokowy

1794 – Miączyńscy sprzedali majątek Aleksandrowi Morskiemu, podkomorzemu przemyskiemu

1818 – syn Morskiego, Ignacy, sprzedał majątek senatorowi Królestwa Polskiego i wojewodzie, hrabiemu Antoniemu Ostrowskiemu

1827 – było 79 domów i 905 mieszkańców

1832 – po wyjeździe hrabiego Ostrowskiego za granice dobra przez pewien czas były pod zarządem skarbu i były puszczone w dzierżawę

1838 – pożar strawił pałac, który od tego momentu systematycznie popadał w ruinę. Jego funkcje mieszkalne przejęła oficyna, a następnie dwór dzierżawcy majątku

1880 – produkcja gorzelni wynosiła do 120 000 rubli srebrem

1919 – z ksiąg wieczystych: „Dobra tą księgą objęte należące poprzednio do Juliusza – Karola – Ignacego – Stanisława - Kostki hr. Ostrowskiego po jego śmierci otrzymuje w spadku jego syn”, czyli Jan – Chrzciciel – Krystyn – Tadeusz – Juliusz hr. Ostrowski

1928 – obszar folwarku Zawieprzyce, czyli wszelkie tereny, wsie, stawy, pola i nieużytki zewidencjonowane pod taką nazwą i wchodzące w skład majątku Ostrowskich wynosił „538 morgi 274 pręty lub 301 ha 7225 metrów2.”

1929 – Państwowy Bank Rolny przyznaje Janowi Krystynowi Ostrowskiemu pożyczkę w obligacjach melioracyjnych w kwocie 100 000 złotych w złocie na budowę stawów rybnych o powierzchni 52,44 ha w folwarku Zawieprzyce

1938 VII 14 – uznano za zabytek ruiny pałacu Miączyńskich w Zawieprzycach, powiatu Lubartowskiego, województwa Lubelskiego wraz z bramą wjazdową, mieszczącym się przed nią krzyżem przydrożnym, znajdującym się opodal: kaplicą pałacową, dworkiem i spichrzem oraz otaczającymi ruiny dworu parkiem pałacowym – będące w posiadaniu Jana – Krystyna Ostrowskiego i znajdujące się w tych dobrach

 

Źródła:

 

1. Mieczysław Kseniak, Parki i ogrody dworskie w województwie lubelskim. Cz. 2 – Od Kijan do Dęblina wzdłuż Wieprza, Lublin 1983

2. Mieczysław Kurzątkowski, Architektura barokowa ziemi lubartowskiej [w:] „Lubartów i Ziemia Lubartowska”, T.3, Lublin 1959

3. http://www.zamki.pl/

4. http://www.lubelskieklimaty.pl